Het waddengebied omvat de Waddenzee en de waddeneilanden. Deze samenvoeging is logisch, want zonder eilanden zou er geen Waddenzee kunnen bestaan. De waddeneilanden remmen de golven uit de Noordzee zo sterk dat ze alleen bij vloed het gehele achterliggende gebied overstromen en bij laagwater een landschap achterlaten vol geulen en platen.

Het getijde

Het getijde is het kenmerkende proces in het waddengebied. Twee keer per dag, als de vloed op komt zetten, krijgt het gebied haar voorraad voedingsstoffen. Deze voedingsstoffen vormen de basis van een ingewikkeld voedselweb.

Verschillende soorten algen, wieren, planten, wormen (zagers en wadpieren), weekdieren (onder andere mossels, kokkels en nonnetjes) en kreeftachtigen (garnalen, heremietkreeften en zeepokken) nemen de voedingsstoffen op. Deze planten en dieren worden gegeten door andere dieren. Onder andere krabben, zeesterren, vissen en vogels leven goed van deze soorten. De zeehonden op hun beurt leven weer van de vissen, in de Waddenzee wordt vooral platvis gevangen. Jonge zeehonden vangen ook wel garnalen.

Door de toename van voedingsstoffen (vermesting of eutrofiëring) in de Waddenzee als gevolg van menselijk handelen is het wankele evenwicht in het voedselweb verstoord. De algensamenstelling verandert waardoor het gehele web verstoord raakt.

Verontreinigingen

Behalve voedingsstoffen neemt de vloedgolf ook verontreiningen mee het gebied in. Zware metalen, PAK's, PCB's, en organische chloorverbindingen zijn wel de belangrijkste verontreinigende stoffen. Maar ook olie en zwerfvuil kunnen grote effecten hebben op het ecosysteem. Zo nu en dan komt er een andere stof opeens in relatief grote hoeveelheden het gebied in. Meestal duidt dit op een ongeluk op een schip. Enkele containers slaan overboord en bevatten giftige stoffen. Een sprekend voorbeeld hiervan zijn de landbouwgifzakjes die van een schip geslagen waren. Gelukkig hebben slechts enkele van deze zakjes de Waddenzee bereikt.

Soortenrijkdom

Een voedselrijk gebied is meestal ook rijk aan soorten. Het waddengebied is zeer voedselrijk, maar het aantal soorten wat er voorkomt is naar verhouding laag. Dit heeft te maken met het feit dat het waddengebied een zeer dynamisch ecosysteem is. Het droogvallen van de platen heeft vele veranderingen tot gevolg. De temperatuur verandert, het zuurstofgehalte verandert voortdurend. Ook het zoutgehalte van het water verandert door de fluctuerende waterstand. De bodem van het waddengebied is ook dynamisch. Voortdurend vinden erosie en sedimentatie plaats.

Landschapstypen

Hoewel men vaak spreekt van 'het waddengebied' kunnen toch meerdere landschapstypen onderscheiden worden. Binnen het gebied kunnen brakwatergebieden en kustgebieden met wadden, kwelders, stranden, duingebieden en cultuurland onderscheiden worden. Elk gebied kenmerkt zich door een andere flora en fauna.

De invloed van de mens op het gebied manifesteert zich op verschillende vlakken. Op de Waddenzee wordt vooral gevist naar mossels, kokkels en garnalen. Naast de beroepsvissers zijn er veel amateurs die een dagje op de wadden vissen. Mensen en het waddengebiedBehalve sportvissers komen watersporters, kustrecreanten en natuurliefhebbers naar het waddengebied om aan hun trekken te komen.

Verder boort men op Ameland en op het wad naar aardgas en wordt op sommige plekken nog zand gewonnen. Defensie oefent in het Lauwersmeergebied, op de Vliehors en op de Razende Bol (Noorderhaaks). Den Helder, Harlingen, Delfzijl en de Eemshaven zijn belangrijke havenplaatsen met veel industriële activiteiten, waar druk bevaren scheepvaartroutes naar toe lopen.

De Planologische Kernbeslissing (PKB) 'Waddenzee" heeft betrekking op alle grond die bij vloed vanuit de Waddenzee onderloopt. Dit is inclusief de kwelders (zoals de Boschplaat op Terschelling en Nieuwlandsreid op Ameland), strandvlakten (zoals de Hors op Texel en het Rif bij Schiermonnikoog) en onbewoonde eilanden, zoals Rottumeroog en Griend. Het Noordzeestrand op de eilanden en buitengaatse zandplaten zoals Noorderhaaks vallen buiten het beschermde gebied.

Binnen het PKB-gebied zijn de gebieden in verschillende mate beschermd. Het strengst beschermd zijn de staatsnatuurreservaten: in artikel-17 van de Natuurbeschermingswet staat dat deze gebieden niet vrij toegankelijk zijn. Daarnaast zijn er gebieden die vallen onder het mildere artikel 16 van de Natuurbeschermingswet. Daar mag iedereen komen, maar activiteiten die de natuur duidelijk verstoren kunnen worden geweerd. En tenslotte zijn er de druk bevaren vaargeulen en dergelijke, die niet onder de Natuurbeschermingswet vallen. Op deze gebieden zijn alleen de algemene bepalingen van de PKB van kracht.

Beleid

De PKB Waddenzee is een beleidsdocument van de rijksoverheid met als doel een duurzame bescherming en ontwikkeling van de Waddenzee als natuurgebied. Dit houdt een ongestoorde ontwikkeling in van de waterbewegingen en de hiermee samenhangende geomorfologische en bodemkundige processen. Het gaat dan om de duurzame bescherming van de kwaliteit van water, bodem en lucht, de (bodem)flora en fauna, zoals de foerageer-, broed- en rustgebieden van de vogels, de werp-, rust- en zooggebieden van zeezoogdieren, met name zeehonden, de kinderkamerfunctie voor de Noordzeevis, de flora en fauna van de buitendijkse gebieden en de daaraan grenzende duinen, de landschappelijke kwaliteiten (de verscheidenheid en het specifieke karakter van het open landschap) en de belevingswaarde van natuur en landschap.

Gebruik

Menselijk gebruik wordt toegestaan als dat de hoofddoelstelling niet in gevaar brengt. Wel moet van tevoren de noodzaak hiervan aangetoond zijn. Wanneer bij de afweging duidelijke twijfel bestaat over de toelaatbaarheid van een activiteit vanwege de mogelijke gevolgen ervan voor het ecosysteem, zal het behoud van de Waddenzee prevaleren (het voorzorgprincipe).

Wanneer activiteiten toelaatbaar worden geacht in de Waddenzee, stelt de overheid wel als voorwaarde dat de best uitvoerbare technieken worden toegepast om negatieve milieu-effecten te voorkomen of te beperken. Dit kan onder meer door toepassing van een zoneringssysteem.

Visserij

In de Structuurnota Zee- en Kustvisserij uit 1993 zijn belangrijke bepalingen voor de visserij in het waddengebied vastgelegd. Een kwart van de wadplaten is permanent gesloten voor de kokkel- en mosselzaadvisserij. In de voedselarme jaren moet worden vastgesteld of er genoeg voedsel voor vogels is. Dit wordt vastgesteld op basis van onderzoek door het Rijksinstituut voor Visserijonderzoek. Is er onvoldoende voedsel, dan moet overwogen worden gebieden tijdelijk te sluiten. Vastgesteld moet worden welk deel van de schelpdieren nog mag worden opgevist. De verdeelsleutel is: 60 tot 70% voor de vogels, de rest voor de visserij. Is er minder dan 60 tot 70%, dan wordt het gebied voor een jaar gesloten. Uitgegaan wordt van de gemiddelde voedselbehoefte van het vogelbestand over de jaren 1980-1990.